محمود عليزاده طباطبايي، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی ایران
سياست جنائي حقوق اسلامي مبني بر اصلاح مجرم است و به همين دليل هم پس از انتزاع زندان‌ها از شهرباني نام سازمان به «سازمان زندان‌ها و اقدامات تأميني و تربيتي» تغيير يافت. نظام اسلامي به دنبال انتقام از مجرم نيست و از نظر حقوق اسلامي مجرم بيماري است كه بايد مداوا شود و مداواي او از طريق تربيت و آموزش محقق مي‌گردد. مجرم بايد به قبح عمل خود پي ببرد و به صورت واقعي از عمل زشت خود نادم و پشيمان شود. امام خميني تعبيري داشتند كه نقل به مضمون اين بود كه زندان‌ها بايد تبديل به دانشگاه شود يعني زنداني بايد در زندان آموزش ببيند و تربيت شود.
ارتكاب جرم يعني روي‌گرداني از حق و عصيان در برابر خداوند متعال و توبه يكي از عوامل بازگشت به سوي خداست كه هم آثار اخروي دارد و هم از نظر فقهي موجب سقوط مجازات مي‌گردد. قانون مجازات اسلامي مصوب 1392 در يك رويكرد تحسين‌برانگيز توبه را به عنوان قاعده حقوقي مطرح كرده است. از نظر فقهاي اماميه توبه موجب سقوط مجازات در جرائمي است كه حق‌الناس در آنها مطرح نيست و به تعبير فقهي توجه در جرائمي كه مجازات آنها جنبه حق الهي دارند موجب سقوط مجازات است. توبه درواقع اعطاء فرصتي به مجرم است تا از رفتار مجرمانه پشيمان شده و در اصلاح خود تلاش نمايد و خسارات وارده بر اجتماع از عمل مجرمانه خود را نيز جبران كند. تأكيد قرآن كريم در آيات متعدد به تشويق گناه‌كاران به توبه و بازگشت به‌سوي حق بيانگر اهميت توبه در نظام الهي است و خداوند صراحتاً به كساني كه به صورت واقعي از عمل خود نادم هستند وعده غفران داده و قطعاً مجازات اخروي آنان را منتفي نموده است. قرآن كريم مي‌فرمايد: «فمن تاب من بعد ظلمه و اصلح فان الله يتوب علميه»؛ ملاحظه مي‌گردد يكي از اركان توبه اصلاح اموري است كه در نتيجه جرم به‌وجود آمده است. اميرالمؤمنين(ع) براي توبه شش مرحله قائل هستند: 1 ـ پشيماني از عمل مجرمانه 2 ـ تصميم هميشگي بر عدم بازگشت به جرم 3 ـ اداي حقوق ضايع شده در اثر جرم 4 ـ اداي فرائض و واجباتي كه در اثر جرم و گناه فوت شده 5 ـ آب كردن گوشت‌هايي كه از راه گناه روئيده است به وسيلة حزن و اندوه به گونه‌اي كه پوست به استخوان بچسبد و دگرباره گوشت بر آنها برويد 6 ـ چشانيدن درد و رنج طاعت به تن همچنان كه حلاوت و شيريني معصيت و گناه را قبلاً به تن چشانيده است. اگر مجرم با عمق جان و روح از عمل مجرمانه خود پشيمان شود و مراحل ش‌شگانه فوق را بگذراند به واقع تغيير ماهيت داده و انساني صالح و پاك و خدوم شده است و مجرم نائب محبوب خداوند مي‌شود؛ «ان‌الله عيب‌التوابين» خداوند توبه‌كنندگان را دوست دارد. رسول اكرم(ص) مي‌فرمايند: توبه‌كننده از گناه مانند كسي است كه گناهي مرتكب نشده است (آيه 54 سورة انعام) . شرط پذيرش توبه را اجراي عمل مجرمانه از روي جهل دانسته و چنين فردي كه از روي جهالت مرتكب عمل مجرمانه شده و بعد از حصول علم به آثار سوء عمل خود ضمن جبران آثار زيا‌ن‌بار عمل خود از اقدامات خود نادم و پشيمان شده است چنين فردي مورد غفران و رحمت الهي قرار مي‌گيرد؛ «انه من عمل منكم سوء بجهالة ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحيم». ملاحظه مي‌گردد ركن اصلي توبه جبران زيان‌هاي وارده از عمل مجرمانه و كسب رضايت مبني عليه است و در حقوق الناس توبه موجب سقوط مجازات نيست، مگر اين‌كه رضايت زيان‌ديده حاصل شود. از نظر حقوقي وقتي سخن از حقوق عمومي به ميان مي‌آيد منظور همان حق الهي است و به بيان يكي از مفسرين در آياتي كه موضوع آن حقوق مردم است به راحتي مي‌توان به‌جاي كلمة «الله» كلمة «الناس» را قرار داد و در اين آيات مراد از «حق‌الله» حقوق عمومي است و جرائمي كه داراي حيثيت عمومي است جرائمي هستند كه به حقوق كل جامعه خسارت وارد مي‌نمايند و به جرائمي كه نظم زندگي مردم را به خطر مي‌اندازد جرم عمومي يا جرائم حق‌اللهي گفته مي‌شود و حاكميت به نمايندگي از جامعه براي اينگونه اعمال مجازات تعيين كرده است. به عنوان مثال كسي كه مرتكب جعل از سند رسمي مي‌شود يا اموال دولتي را اختلاس مي‌كند يا رشوه مي‌گيرد جامعه اينگونه اعمال را به دليل آن‌كه نظم عمومي را مختل كرده مجازات مي‌كند. گروهي از حقوقدانان بر اين باورند كه اينگونه جرائم توبه‌پذير نيست و توبه اختصاص به اوامر و نواهي الهي دارد، نه جرائمي كه نظم عمومي را مختل مي‌كند. ولي در نظام جمهوري اسلامي كه قوانين حكومتي منطبق با شرع است مخالفت با قوانين حكومتي به نظر گروهي از فقها شرعاً حرام است و مستوجب عقوبت اخروي مي‌باشند لذا در اينگونه جرائم هم توبه معنا پيدا مي‌كند.
ماده قانون مجازات اسلامي مقرر مي‌دارد: دادگاه مي‌تواند در صورت احراز جهات مخففه مجازات تعزيري يا بازدارنده را تخفيف دهد و يا تبديل به مجازات از نوع ديگري نمايد كه مناسب‌تر به حال متهم باشد. جهات مخففه عبارتند از: 1 ـ گذشت شاكي يا مدعي خصوصي 2 ـ اظهارات يا راهنمايي‌هاي متهم كه در شناختن شركا و معاونين جرم و يا كشف اشيائي كه از جرم تحصيل شده است مؤثر باشد 3 ـ اوضاع و احوالي كه متهم تحت تأثير آن مرتكب جرم شده است از قبيل رفتار و گفتار تحريك‌آميز يا وجود انگيزه شرافتمندانه در ارتكاب جرم 4 ـ اعلام متهم قبل از تعقيب يا اقرار او در مرحله تحقيق كه مؤثر در كشف جرم باشد 5 ـ وضع خاص متهم يا سابقه او 6 ـ اقدام يا كوشش متهم به منظور تخفيف اثرات جرم و جبران زيان ناشي از آن توبه كه به تعبير رسول‌الله(ص) مذامت و پشيماني از گناه است اگر بلافاصله بعد از وقوع جرم تحقق يابد مي‌تواند اثر بازدارنده داشته باشد. خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد توبه به كساني تعلق مي‌گيرد كه از روي جهالت مرتكب جرم شده و بلافاصله بعد از آگاهي از عمل خلاف خود توبه كنند. از روايات منقول از ائمه طاهرين عليهم‌السلام استنباط مي‌شود كه شخصي كه در پنهان مرتكب جرائم موجب حد شده بهتر است جرم خود را آشكار نكند و حتي نزد قاضي اقرار نكند و مرتكب پيش خود و خدايش توبه كند تا خداوند توبه او را قبول كند. در مواردي منقول است كه متهم نزد رسول خدا(ص) و يا اميرالمؤمنين علي(ع) به زنا اقرار كرده ولي رسول‌الله(ص) و اميرالمؤمنين سعي در تشويق وي به كتمان امر نموده‌اند و حضرت امير(ع) فرموده‌اند چقدر زشت است براي مردي از شما كه مرتكب اعمال زشتي شود و پس از آن خود را در ملأ عام رسوا نمايد. پس آيا توبه بين خود و خدايش بهتر نبود؟ قسم به خدا هر آينه توبه وي بين خود و خدا بهتر از اقامه حد به وسيله من بر او مي‌باشد. اگر مرتكب پيش از اثبات جرم در نزد حاكم شرع توبه كند مشهور فقهاي اماميه بر آنند كه مجازات ساقط مي‌شود مگر در مورد توبه محارب كه نظر مشهور بر آن است كه متهم بايد پيش از دستگيري توبه نمايد، نه پس از آن و دليل آن نص صريح قرآن است «قبل ان يقدرو اعليهم». ولي اگر مجرم پس از اثبات جرم توبه كند، حكم شرع مخير است مجرم را مجازات كند يا مورد عفو قرار دهد. توبه در موارد متعددي در قانون مجازات اسلامي پيش‌بيني شده است. در ماده 72 و 81 در باب حد زنا و ماده 125 و 126 در باب حد لواط، ماده 122 و 123 در باب حد مساحقه و ماده 181 و 182 در مورد حد مسكر و بنده ماده 200 در مورد حد سرقت بحث كرده است. از تعزيرات نيز تبصره ماده 512 و ماده 521 قانون‌گذار از توبه بحث كرده است. «در تبصره ماده 512 مقرر گرديده در مواردي كه احراز شود متهم قبل از دستيابي نظام توبه كرده مشمول مجازات مواد 508 (همكاري با دول متخاصم) 509 «ارتكاب جرائم امنيتي در زمان جنگ و 512 «تحريك مردم به آشوب» نمي‌گردد.
و ماده 521 قانون مجازات در مورد تقلب در مسكوكات طلا و نقره و سكه‌هاي داخلي و خارجي مي‌باشد كه اگر مرتكب قبل از دستگيري توبه كرده باشد از كليه مجازات‌ها معاف خواهد بود.
در سياست كيفري اسلام توبه يك نهاد مهم ضروري و حياتي است كه امت اسلامي در هر عصري نيازمند آن است. بسياري از جرائم توسط مجرمين غيرحرفه‌اي انجام مي‌شود و مجرم در اينگونه جرائم در شرايطي قرار گرفته كه شايد بسياري از افراد متعارف جامعه هم در آن شرايط مرتكب جرم مي‌گردند. چنين افرادي كه اصرار به ارتكاب جرم ندارند و بعد از تحقق شرايط عادي از اقدام خود نادم مي‌شوند و حاضر به جبران خسارت عمل خود هستند بايد بتوانند از نهاد توبه استفاده كرده و به جامعه برگردند و توبه نهادي در راستاي اصلاح مجرم است.
متأسفانه آن‌چه در قانون در باب توبه آمده است مربوط به قبل از محاكمه يا حين محاكمه است؛ در صورتي كه نهاد توبه نهاد اصلاح مجرم است سازمان زندان‌ها بايستي به‌طور جدي اين نهاد حقوقي اسلامي را مدنظر قرار دهد و همان‌طوري‌كه در قانون آئين دادرس كيفري پيش‌بيني شده براي محكومين پرونده شخصيت تشكيل دهد و با مشورت با روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و حقوقدانان در آموزش و تربيت تك‌تك افراد زنداني با روش‌هاي علمي قابل ارزيابي اقدام كند و در هر زمان كه به تشخيص كارشناسان مجرم از عملكرد خود پشيمان گشته و بر اثر آموزش‌ها و روش‌هاي تربيتي اصلاح شده و آماده بازگشت به جامعه است بايستي زمينه قانوني پذيرش توبه مجرم فراهم گردد و سازمان از نهادي كه صرفاً مجرمين را نگهداري مي‌كند و متأسفانه به علم مقرر هر كيفري امكان جلوگيري از آلودگي‌هاي محيطي را هم ندارد بايستي به يك نهاد تربيتي تبديل گردد و بتواند در مدت معين مجرميني را كه بيماران اجتماعي هستند مداوا و به دامن اجتماع بازگرداند.
منبع: روزنامه سازندگی