احمد نقیب زاده، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی ایران
در روزهایی که همه دنیا در حال عبور از یک بحران بزرگ برای سلامتی انسان است، وقوع اتفاقی عجیب در بازار نفت این دوران را بیش از پیش در تاریخ جهان ماندگار کرد. بهای نفت در روزهای گذشته با شیوع بیشتر ویروس کرونا در جهان روز به روز افت بیشتری پیدا کرد تا اینکه در 48 ساعت گذشته قیمت نفت به پائین‌ترین نرخ خود در دو دهه گذشته رسید. بنا به گزارش‌های متعدد، قیمت هر بشکه نفت تولید شده امریکا ابتدا به صفر رسید و بعد از آن منفی شد. شاید در وهله نخست منفی شدن قیمت نفت قابل درک نباشد اما با یک توضیح ساده می‌توان میزان تاثیرات این رخداد بزرگ را دریافت؛ در شرایط فعلی از نظر بازار سرمایه اگر کسی حاضر به خرید نفت ایالات متحده می‌شود باید به ازای هر بشکه نفتی، چهار دلار و یا حتی اگر قیمت کمتر از این باشد، بیشتر از چهار دلار هم دریافت کند. اکنون اقتصاد ایالات متحده به عنوان بزرگترین اقتصاد جهان و دیگر تولیدکنندگان اصلی نفت در آستانه روزهایی هستند که اصلا انتظار آن را نداشتند. بهای نفت در روزهای گذشته با شیوع بیشتر ویروس کرونا در جهان روز به روز افت بیشتری پیدا کرد. کاهش بهای طلای سیاه دلایل متعددی دارد. علاوه بر جنگ نفتی عربستان و روسیه بر سر مقدار تولید نفت، پرشدن انبارهای ذخیره نفتی چین و امریکا نیز ی یک دیگر از عوامل سقوط قیمت نفت بوده است. اما دلیل اصلی پائین آمدن قیمت نفت کند شدن روند رشد اقتصاد جهانی اعلام شده است. به بیان ساده‌تر دلایل این امر در شرایط فعلی را می‌توان در 4 مورد زیر به صورت خلاصه جم عبندی کرد:
1 نخست اینکه مصرف فرآورده‌های نفتی عمدتا به اتوموبیل‌ها و کارخانجات محدود می‌شود. چین که یک توسعه اقتصادی بی‌نظیر را پشت سر گذاشت یکی از مصرف‌کنندگان اصلی این انرژی و فرآورده‌های نفتی بود. با توجه به اینکه این روزها کرونا در چین بیش از همه چیز سلطه پیدا کرده و روزهای اخیر تمام تمرکز دولت این کشور بر مدیریت این بحران و قرنطینه‌سازی شهرهای آلوده به ویروس بود، کارخانجات چینی در وضعیت فعلی به تعلیق گرفتار شدند و از حرکت ایستادند. طبیعی است که با این رویداد یکی از جاهایی که فرآورده‌های نفتی را مصرف می‌کرد بسته شده و مصرف دیگر به اندازه سابق نیست.
2 مورد دیگر البته محدود به چین نیست و رویدادی در همه دنیا محسوب می‌شود. در این میانه هواپیماها نیز عامل دیگر هستند. با توجه به اینکه بسیاری از کشورها پروازها را ابتدا از چین و بعد از آن از مقاصد دیگر برای ممانعت از شیوع ویروس کرونا به حالت تعلیق درآوردند به صورت عمومی در همه جای دنیا میزان پروازها کاهش پیدا کرد. در این حالت نیز مصرف سوخت هواپیماها باقی ماند و تقاضایی برای آن وجود نداشت.
3 علاوه بر هواپیماها اتوموبیل‌ها نیز در همه جای دنیا در حالت قرنطینه هستند و کمتر از خانه بیرون آمده‌اند و در اغلب کشورها قرنطینه شهر به شهر، تردد مردم را کاهش داد و به دنبال آن مصرف سوخت نیز کاهش یافت. پس بخش دیگری از تقاضا نیز در این قسمت متوقف شد.
4 رسانه‌ای شدن تبعات ابتلا به شیوع کرونا و مسری بودن آن نفت را با کاهش بیست درصدی تقاضای جهانی روبه‌رو کرد. البته تردیدی نیست که در این بین کاهش تقاضای چین در دو ماه گذشته به عنوان یکی از بزرگترین واردکنندگان نفت به دلیل تعطیلی بخش بزرگی از تولید این کشور نقش عمده‌ای در کاهش قیمت نفت داشته است اما در کنار آن کاهش تقاضای جهانی برای خرید نفت نیز افت بی‌سابقه‌ای را در بازارهای نفت رقم زد. این افت به اندازه‌ای بود که براساس گزارش آژانس بین المللی انرژی رشد تقاضای نفت در سه ماه گذشته کاهش 400 هزار بشکه‌ای داشت. اتفاقی که در یک دهه گذشته هرگز رخ نداده بود. مجموعه این موارد باعث کاهش شدید قیمت نفت شد. با ساده‌ترین اصول عرضه و تقاضا قابل پیش‌بینی بود که این اتفاق رخ می‌دهد چرا که به‌رغم کاهش شدید تقاضا، عرضه تا حد زیادی دست نخورده باقی ماند و طبیعی است که قیمت نفت کاهش شدید پیدا کند. بر اساس برآورد آژانس بین‌المللی انرژی، با شیوع گسترده کرونا و قرنطینه نیمی از مردم جهان، تقاضای جهانی نفت هم اکنون حدود 30 میلیون بشکه در روز، معادل 30 درصد کاهش یافته است. در حال حاضر به دلیل پر شدن انبارهای ذخیره و کاهش چشمگیر تقاضا، هزینه تولید نفت از قیمت آن سبقت گرفته و این یک هشدار مهم به همه کشورهایی است که از طریق این بازار هزینه‌های جاری خود را تامین می‌کنند و همچنین کشورهایی به سرمایه‌گذاری در این بخش وابسته‌اند.
با افت قیمت نفت، تولید نفت امریکا نیز دچار اخلال شده، چون بخشی از نفت تولیدی این کشور، خصوصا نفت شیل، دیگر صرفه اقتصادی ندارد و اداره اطلاعات انرژی امریکا نیز اعلام کرده است تولید نفت کشور در سال جاری نسبت به سال قبل حدود نیم میلیون بشکه در روز کاهش خواهد یافت.
از طرفی افت چشمگیر درآمدهای نفتی این مجموعه که عمدتا متکی به صادرات نفت هستند، باعث می‌شود واردات‌شان نیز به شدت کاهش یابد که برای دیگر کشورها، خصوصا چین، اتحادیه اروپا و امریکا که بزرگترین صادرکننده‌های کالا در جهان هستند، چالش‌برانگیز بود. این مسئله در ایران نیز باعث نگرانی‌هایی است چرا که سقوط بی‌سابقه بهای نفت و ادامه بحران کرونا برای اقتصاد تحریم‌زده با منابع مالی محدود دولت چالش‌برانگیز است و دست دولت را در زمینه منابع مالی بیش از پیش در تنگنا قرار می‌دهد.
در این بین نباید به سادگی از موضوع نپذیرفتن توافق اوپک برای کاهش تولید نفت از سوی روسیه و متحدانش در اوپک پلاس که می‌توانست برای چنین شرایطی راهکار ارائه دهد، صرف‌نظر کرد. از یاد نبریم که در نشست آخر اوپک توافق بر سرکاهش یک میلیون بشکه دیگر به دست آمد که با توافق 2018 روزانه سه میلیون بشکه تولیدات نفت اوپک کم می‌شد. در آن زمان هنوز ویروس کرونا چنین گسترش نیافته بود ولی مسئله کاهش تقاضا واقعی بود. اگر اوپک پلاس با کاهش 400 هزار بشکه موافقت می‌کرد اوپک هم یک میلیون تولید را کاهش می‌داد. نپذیرفتن این مسئله از سوی اوپک پلاس با واکنش سریع و صریح عربستان سعودی مواجه شد.
نباید از یاد برد که برای سعودی‌ها ادامۀ وابستگی اقتصاد جهان به نفت و سهم نفت سعودی در تولید جهانی مهم‌تر است تا قیمت آن. در نهایت جنگ قیمتی میان سعودی و طرف‌های دیگر در کنار کاهش شدید تقاضا زیر سایه الزامات جدید زندگی در دوران کرونا، نتیجه را به وضعیت فعلی رساند. در نهایت اوپک و کشورهای هم‌پیمان به رهبری روسیه اخیرا توافق کردند تولید روزانه خود را برای ماه‌های مه و ژوئن ۹.۷ میلیون بشکه کاهش دهند. آمریکا، نروژ، کانادا و برخی دیگر از کشورهای تولیدکننده نفت نیز متعهد شده‌اند تولیدشان را ۳.۷ میلیون بشکه کاهش دهند و ۲۰ اقتصاد بزرگ جهانی نیز متعهد به خرید و ذخیره‌سازی ۲۰۰ میلیون بشکه نفت طی دو ماه شده‌اند. بدین ترتیب انتظار می‌رود در ماه‌های مه و ژوئن روزانه نزدیک به ۲۰ میلیون بشکه، معادل ۲۰ درصد از تقاضای جهانی، از بازارها حذف شود. با این‌حال هنوز هم برآوردها حاکی از تولید حجم عظیمی از نفت مازاد در جهان طی دو ماه آتی است.
مهم‌ترین سوال در شرایط فعلی این است که آینده با قیمت نفت فعلی خواهد بود. واقعیت این است که این شرایط به راحتی تغییر نمی‌کند به این معنی که شرایط بازار فروش نفت بعد از دوره کرونا هم به راحتی به دوره قبل برنمی‌گردد. امروز می‌توان به صورت قاطع گفت که سال‌ها طول می‌کشد تا قیمت نفت به سطح قبل از کرونا برسد و بازار شرایطی پیشاکرونا را تجربه کند. گفته می‌شود تاثیرات شیوع کرونا برای اروپا تا سال ۲۰۲۱ و برای ایالات متحده تا ۲۰۲۴ ادامه یابد. یعنی تا آن زمان وضعیت این اقتصادها عادی نخواهد شد. در شرایط کاهش رشد اقتصادی، تقاضای نفت سریعا متاثر می‌شود. نفت از دهه 197 0 میلادی، بعد سیاسی پیدا کرد.
به خصوص در مسئله و رویکرد تحریم فروش نفت کشورهای عربی که به اسرائیل کمک می‌کردند، خودبه‌خود نفت بیش از آن که یک مفهوم اقتصادی باشد که در بازارهای جهانی نقش ایفا می‌کند به ابزاری سیاسی تبدیل شد که در مراودات بین‌المللی و کنش و واکنش‌های سیاسی موثر بود. نمونه روشن آن تحریم‌های نفتی ایران با انگیزه‌های سیاسی است. طبیعی است که با کاهش قابل توجه قیمت نفت، کارایی این بعد نیز به همان میزان کمرنگ می‌شود. از این پس نفت که پیش از این، مانور روی مسئله فروش آن و اعمال تحریم‌ها، آن را به ابزار خشونت و جنگ تبدیل کرده بود، می‌تواند عاملی برای صلح باشد.
منبع: روزنامه سازندگی