احمد نقیب زاده، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی ایران
نزدیک شدن به تاریخ انقضای تحریم‌های تسلیحاتی که بعد از خروج امریکا از برجام و کوتاهی اروپا در راه‌اندازی کانال اینستکس به عنوان یکی از معدود امتیازات برجام شناخته می‌شود، واکنش‌های تندی را از جانب واشنگتن در پی داشت. امریکا در این خصوص ابتدا بحث استفاده از مکانیسم ماشه را مطرح کرد و برای دستیابی به این مکانیسم حتی مدعی شد که از برجام خارج نشده است! بعد از آن و با مضحکه شدن در عرصه بین‌الملل در قبال این ادعا به سراغ گزینه بازگرداندن تمامی تحریم‌های ایران و مهم‌تر از آن طرح موضوع «ارسال پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت» رفته است. موضوعی که از اساس در طی پروسه مذاکرات هسته‌ای برای ایران بسیار مهم بود و یکی از شروط تهران برای دستیابی به توافق هسته‌ای تلقی می‌شد. در قبال این موضوع برخی مسئولان مطرح کرده‌اند که پاسخ ایران در قبال ارسال پرونده هسته‌ای به شورای امنیت، خروج از ان.پی.تی خواهد بود. مقام‌های ایران صریحا اعلام کرده‌اند که تمدید تحریم تسلیحاتی ممکن است باعث خروج این کشور از برجام و پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (ان‌پی‌تی) شود. این تصمیم ایران اگرچه به عنوان یک اقدام متقابل حق ایران است اما تبعاتی را نیز برای تهران در پی دارد. در این‌باره باید به نکات زیر توجه کرد:
1طرح مسئله ارسال پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت مساله‌ای است که واشنگتن نیز به راحتی به سراغ آن نمی‌رود. در ابتدای امر همان‌طور که پیش از این وزیر امور خارجه امریکا مطرح کرده بود، گزینه طرح قطعنامه در شورای امنیت برای تمدید زمان تحریم تسلیحاتی مطرح می‌شود. امریکا در راستای سیاست فشار حداکثری علیه ایران، تلاش خواهد کرد تا از طریق لابی با اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد، رای موافق آنها را برای قطعنامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران کسب کند. با این حال طبق مواضع پیش گفته روسیه و چین، انتظار بر این است که آنها با طرح امریکا به مخالفت برخیزند. در این شرایط امریکا دست برتر را ندارد.
2 در شرایط طرح مسئله قطعنامه مذکور توسط امریکا در شورای امنیت، روسیه و چین موضع مخالف خود با تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران را اعلام کرده‌اند و به نظر می‌رسد به سراغ وتو کردن این قطعنامه بروند. در مقابل البته اروپا در وضعیت انفعالی قرار دارد و موضع سه عضو اروپایی برجام در این زمینه با ابهام مواجه است اما در این شرایط هنوز ایران چین و روسیه را به عنوان بازیگران خود در شورای امنیت در اختیار دارد. اما در ارتباط با مسئله خروج از ان.پی.تی شرایط بسیار متفاوت خواهد بود. اگر ایران تصمیم به این اقدام به عنوان پاسخی به هر یک از رفتارهای امریکا بدهد در عمل چین و روسیه را نیز از دست می‌دهد چرا که این دو کشور نیز – به خصوص روسیه- ایران خارج از ان.پی.تی را همراهی نخواهند کرد. مسئله مهم همین است که اقدام متقابل ایران باید در چهارچوبی باشد که موجب تضعیف آن بیش از قبل نشود. در شرایط فعلی وزارت خارجه روسیه می‌گوید موضوع تحریم تسلیحاتی ایران با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت حل شده و بعد از انقضا در اکتبر ۲۰۲۰ دیگر تمدید نخواهد شد اما آیا با خروج ایران از ان.پی.تی باز هم ادبیات مسکو در قبال تهران همین خواهد بود؟
3 تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایرا ن برای نخستین بار سال 2007 مطرح شد و بند پنجم این قطعنامه می‌گوید که شورای امنیت تصمیم می‌گیرد که ایران نباید به تجهیز، فروش یا انتقال مستقیم و غیرمستقیم هر گونه سلاح یا مواد مرتبط با آن از سرزمین خویش یا توسط اتباع خود یا هواپیماها و کشتی‌های دارای پرچم این کشور مبادرت نماید و همه دولت‌ها از خرید این‌گونه اقلام از ایران توسط اتباع‌شان یا هواپیماها و کشتی‌های دارای پرچم این کشورها ممنوعیت دارند. در واقع، بر اساس این بند، ایران در وهله نخست از صادرا ت تسلیحات منع می‌شود و دولت‌ها نیز از خرید هر گونه تسلیحات از ایران منع می‌شوند. این رویه تا زمان تصویب برجام ادامه داشت و با تصویب قطعنامه 223 1 قطعنامه‌های تحریمی پیشین علیه ایران از جمله این قطعنامه لغو شد یکی از مهم‌ترین مباحث مطروحه در طول مذاکرات میان ایران و گروه 5+1 موضوع تحریم‌های تسلیحاتی موسوم به ایران بود که بر اساس قطعنامه‌های تحریمی علیه ایران وضع شده بود. خروج ایران از ان.پی.تی به طور عملی مرحله پایانی برجام خواهد بود. اگرچه ممکن است برخی با توجه به بدقولی‌های امریکا و اروپا در پروسه اجرای توافق هسته‌ای مدعی باشند که خروج ایران از برجام و اتمام این توافق از اهمیت زیادی برخوردار نیست اما باید با دیدی جامع‌تر به این مسئله نگاه کرد. واقعیت این است که در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به صورت شفاف و مستقیم درباره موضوع تحریم تسلیحاتی ایران سخن و تبصره‌ای نیامده، شورای امنیت برخی محدودیت‌های موجود در قطعنامه‌های پیشین- قطعنامه‌های پیش از تصویب برجام- را در قالب پیوست دوم قطعنامه 223 1 درج کرده است. ایران پیش از این نیز در واکنش به تهدیدهای غیررسمی سه کشور اروپایی برای فعال کردن مکانیسم حل اختلاف اعلام کرده‌اند که درصورت انجام چنین اقدامی برای اجرای پروتکل الحاقی، ادامه نظارت‌های فراپادمانی و حتی باقی ماندن در ان‌پی‌تی تعهدی نمی‌بینند. از این رو هر گونه اقدام برای فعال کردن مکانیسم حل اختلاف، نه‌تنها برجام را به کلی از بین می‌برد، بلکه حضور ایران در ان‌پی‌تی را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد.
4فارغ از واکنش ایران تصمیم ایالات متحده برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی یک خطای راهبردی در روابط پرتنش ایران و امریکا است و بحران بین دو کشور را عمیق‌تر خواهد کرد. اگر ایران تصمیم به ترک ان‌پی‌تی بگیرد، شرایط جامعه ی بین‌الملل باز هم به سمت تنش می‌رود. اگرچه در هر صورت با توجه به فتوای رهبر جمهوری اسلامی و سیاست‌های کلی ایران هرگز بحث تولید و استفاده از سلاح هسته‌ای برای ایران مطرح نخواهد شد اما خروج از این تعهدنامه اختیاری بار روانی سنگینی را از جانب عرصه بین‌الملل به دنبال خواهد داشت.
واقعیت این بود که امریکا برای فشار به اروپا این طرح و موضوع ارائه قطعنامه را پیش کشیده تا تحت فشار این موضوع و تهدید برای فعال کردن مکانیسم حل اختلاف و بازگرداندن تمامی تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، اروپایی‌ها خودشان دست به کار شوند و با قطعنامه تمدید تحریم تسلیحاتی ایران موافقت کنند و در این مسیر هزینه راضی کردن چین و روسیه را تقبل کنند یعنی امریکا به دنبال استفاده از شورای امنیت به عنوان اهرم فشار بر اروپا است تا آنها تحریم تسلیحاتی ایران را تمدید کنند و خودش به خوبی می‌داند که با خروج از برجام و نقض قطعنامه 223 1 هیچ حقی برای اقدام در چارچوب برجام ندارد. در شرایطی که بارها در طی سال‌های اخیر مطرح شده است که مشکلات عرصه دیپلماسی باید از طریق گفت وگو بین ایران و امریکا حل شود رفتار رئیس‌جمهور جدید امریکا بازار تولید تنش را رونق بخشیده است. در این شرایط دو گزینه صفر و صدی مقابل افق روابط تهران و واشنگتن قرار می‌گیرد. نخست اینکه این تنش‌ها به بالاترین سطح خود برسد و کار از فضای تقابل لفظی و درگیری و فشار در حوزه تحریم فراتر رود. دیگر اینکه در اوج تنش چشم‌ها به خطرات پیش رو باز می‌شود و در نهایت تدابیری برای کاهش تنش در دستور کار قرار می‌گیرد.
5خروج از ان.پی.تی ابزار در اختیار ایران است اما پاسخ مناسبی به رفتارهای ماجراجویانه امریکا نیست. خروج ایران از ان.پی.تی ایران را با تحریم‌های گسترده سازمان ملل روبه‌رو می‌کند و احتمال اینکه ایران در یک طرف و یک ائتلاف جهانی در طرف دیگر در مقابل ایران قرار بگیرد وجود دارد. در این شرایط باید بر نقش اروپا در این ماجرا متمرکز شد و از طریق اروپا امریکا را وادار به عقب‌نشینی در این ماجرا کرد. اگرچه اروپا تا به امروز نقش بسیار منفعلی را در تنش‌های ایران و امریکا داشته و البته بیش‌تر تحت فشار امریکا به صحنه گردان سیاست‌های امریکا تبدیل شده است اما در شرایط فعلی هم بحران‌های داخلی اروپا به اندازه‌ای است که فضایی برای تقابل جدید با ایران ندارد و هم اینکه از ماجراجویی‌های امریکا در قبال ایران بیزار است. دیپلماسی ایران باید در این برهه از ادبیات تهدید – که خواسته واشنگتن است- فاصله بگیرد و به سمت رایزنی و یارگیری از زمین اروپا برود. ایران نباید در پی هر موضوعی مسئله تهدید خروج از ان.پی.تی را مطرح کند به شکلی که این تهدید خاصیت خود را از دست بدهد.
منبع: روزنامه سازندگی