احمد آدینه وند، عضو حزب کارگزاران سازندگی ایران

شیوع ویروس کرونا  در جهان را بعد از حادثه یازده سپتامبر و بحران اقتصادی 2008 سومین بحران از حیث گستره و عمق تاثیرگذاری در هزاره سوم قلمداد می کنند که علاوه بر به چالش کشیدن کارآمدی،شایستگی و صلاحیت دولتها باعث تحولاتی عمیق در سیاست و اقتصاد جهان خواهد شد و نظم جهانی را از خود متاثر خواهد ساخت.با آنکه بحران کرونا در نگاه اول یک بحران بهداشتی به نظر می رسد اما نمی توان از تاثیرات ژئوپلیتیک آن چشم پوشید.پاندمی کرونا بویژه تاثیرات شگرفی  در دو عرصه حیات بین المللی یعنی اقتصاد و امنیت به دنبال داشته است امری که نمود اصلی خود را در شکل گیری نظم آینده جهانی بروز خواهد داد.

کرونا بطرز شگفت آوری ترمز  رشد اقتصادی جهان را کشید و بسیاری از کشورها حتی آمریکا و چین در پشت سد رکود اقتصادی برای مدتی نامعین متوقف ماندند و بسیاری از شاخص های اقتصادی خط سیر نزولی در پیش گرفتند.در عرصه امنیت بین المللی، کرونا علاوه بر تهدیدات زیستی و بیولوژیک، در حوزه سخت امنیت موجب افزایش بدبینی و تنش و خودیاری کشورها و عطف توجه آنها به لزوم اتکاء به توانمندی های خود در مواجهه با سایر کشورها شد و نقش سازمان ها و سازوکارهای امنیت جمعی را با علامت سوال مواجه ساخت.

موافقان دیدگاه لیبرال

موافقان دیدگاه لیبرال از فردای فروپاشی شوروی، پایان تاریخ با سیطره و چیرگی لیبرالیسم را به عنوان سرنوشت محتوم بشر بشارت دادند .اما اکنون  این نظم با رقبای جدی در عرصه بین الملل مواجه شده است که مشروعیت و کارآمدی آن را به چالش کشیده اند برخی منتقدان نظم لیبرال ادعا می کنند پاندمی کرونا روند افول نظم لیبرال را که از سال 1945 در کنار سوسیالیسم شوروی ارکان نظم مسلط روابط بین الملل را تشکیل می دادند سرعت بخشیده است.اما این موضوع با ناخرسندی حامیان نظام بین المللی لیبرالیستی که همچنان بر قوت و توان تبیین آن در مواجهه با تحولات بین الملل تاکید دارند مواجه شده است.

جوزف نای اندیشمند  سرشناس آمریکایی می گوید بحران کرونا یک نقطه عطف ژئوپلیتیک نیست و نباید درباره آثار بین المللی آن اغراق کنیم و آن را آغازی بر پایان دوران جهانی سازی لیبرال به رهبری آمریکا که نظم غالب در تمام سالیان پس از جنگ جهانی دوم بوده است بدانیم زیرا کرونا از ظرفیت تحول آفرینی مانند جنگ های بزرگ جهانی برخوردار نیست و نهایتا می تواند با آنفلوانزای اسپانیایی در سالیان 1917-1918 مقایسه شود که برغم تلفات انسانی فراوان تغییرات ژئوپلیتیک چندانی را به دنبال نداشت. لذا بازار آزاد،نهادهای بین المللی،امنیت جمعی،اجتماعی دموکراتیک،حاکمیت مشترک و حاکمیت قانون و تغییر مترقیانه به عنوان مهمترین جنبه های آرمان لیبرال همچنان از مقبولیت و تقاضای جهانی برخوردار خواهند بود. آمریکا به عنوان حامی نظم لیبرال همچنان قدرت اول جهان در دوران پسا کرونا باقی خواهد ماند.

 از سوی دیگر بی فایدگی قدرت نظامی کشورها و زرادخانه های موشکی و تسلیحاتی آنها در مواجهه با بحران کرونا ضرورت همبستگی بین المللی و مساعی جمعی ملت ها و دولتها برای گذار از چنین تهدیدات جمعی را روشن ساخت. در نظم لیبرال فعلی ملتها با زنجیره های گسترده و جهانی تامین کالاها و خدمات به یکدیگر متصل شده اند  و هرچند دولت محوری و خودیاری دولتها در شرایط کرونا ممکن است تهدیدی برای این همبستگی ها تلقی شود اما ضرورت و سودمندی این همکاری ها در دوران پساکرونا نیز همچنان گزینه ای پر طرفدار در میان کشورهای جهان خواهد بود و گسستن این شبکه هزینه بسیاری را بر ساختار اقتصادی جهانی تحمیل خواهد کرد.

منتقدان دیدگاه لیبرال

منتقدان نظام لیبرال تاکید دارند جهان پس از دهه 1990 و اوایل هزاره جدید که متاثر از خوش بینی به شکل گیری نظم لیبرال بود و به سوی همکاری و محوریت نهادهای بین المللی در حرکت بود اما از اواسط دهه اول قرن بیست و یکم سویه های رئالیستی خود را نشان داد که مسابقات تسلیحاتی و توسل بیش از انتظار به تسلیحات مهمترین نمودهای آن بود. برخی از صاحبنظران، رخدادهای بین المللی نظیر کاهش اهمیت و جایگاه غرب  به عنوان محور نظام بین الملل لیبرال در عرصه جهانی را نشانه ای دال بر افول این نظم تلقی  می کنند.  

استفان والت استاد برجسته آمریکایی روابط بین الملل به جنبه دیگری از تضعیف نظم لیبرال توجه می دهد و می گوید ویروس کرونا به تقویت جایگاه دولتها و رشد ناسیونالیسم دامن خواهد زد.در پی شکل گیری شرایط اضطراری ناشی از همه گیری این ویروس دولتها دست به اتخاذ تصمیماتی در جهت کنترل مرزها خواهند زد که از حمایت شهروندان آنها برخوردار است و موجب رنگ باختن جهانی شدن و تضعیف بازار آزاد خواهد شد.پیامدهای کوتاه مدت این بحران به شکل نزاع ملی گراها و مخالفین جهانی شدن با حامیان جریان جهانی شدن ،نگاه پرخاشگرایانه نسبت به چین و صدمات اقتصادی و فروپاشی اجتماعی،همچنین شدت گیری رقابت میان قدرت های بزرگ و جدایی استراتژیک کشورها بروز و ظهور خواهد یافت.

کیسینجر پیامد بحران کرونا را تضعیف روابط بین ملت ها و فروپاشی نظم های منطقه ای و بین المللی می داند. اتحادیه اروپا همزمان با قدرت گرفتن ملی گرایان افراطی با شیوع کرونا به سوی واگرایی بیش از پیش سوق خواهد یافت.الگوی موفق و کارآمد اقتدارگرایی چینی در نیل به رشد اقتصادی و رشد ناسیونالیسم در کنار پاندمی کرونا از مهمترین تهدیدات نظم لیبرال غربی و وابستگی متقابل کشورها به شمار می رود.

برخلاف لیبرالها که برای سالهای متمادی بر مزیت همکاری و وابستگی متقابل کشورها در برابر بحرانهای بین المللی تاکید داشتند، این نظر رئالیست ها مبنی بر خود یاری کشورها در حفظ منافع خود است که رنگ تحقق یافته است زیرا علیرغم آنکه بحران کرونا یک بحران همه گیر بین المللی است و کشورهای بسیاری در جهان با آن دست و پنجه نرم می کنند اما راه حل را در درون مرزهای ملی خود و اتکا بر توانمندی های داخلی خود می دانند و امیدی به همبستگی بین المللی ندارند.

عملکرد موفق برخی نظام های اقتدارگرا نظیر چین و روسیه در مهار کرونا در مقابل دموکراسی های مردد و ناتوان از تصمیم گیری های موثر در درگیری با این بیماری، امتیاز قابل توجهی در انظار ملت های جهان به آنها داده است. و لحن آنها را در مقابل سیاست های ترویج گرانه دموکراسی و حقوق بشر کشورهای غربی و نهادهای تاسیس شده بر مبنای آمال لیبرال، تهاجمی کرده است.

دوگانه چین و آمریکا

ناهماهنگی و ناهمسازی آمریکا و چین در هشدار به موقع در خصوص بیماری و عدم شفاف سازی از طریق دستکاری و پنهانکاری در آمار مبتلایان و جانباختگان و سپس روی آوری به پروپاگانادای سیاسی در متهم کردن یکدیگر به نقش آفرینی عمدی در تولید و سرایت ویروس کرونا بیش از هرچیز به قدرت نرم و وجهه آمریکا و چین لطمه زد. به اعتقاد ریچارد هاس این بحران وخیم تر شدن روابط آمریکا و چین را به همراه خواهد داشت. به دنبال پاندمی کرونا در حال سیر به حالت نه جنگ و نه صلح  حاصل از گسترش بی اعتمادی بین چین و امریکا و تقسیم جهان به دو اردوگاه موافقان چین و آمریکا هستیم.و احتمالا به سرعت شاهدخواهیم بود رقابت های  اقتصادی دو کشور رنگ و بوی  تنش های نظامی و امنیتی به خود می گیرند.

در پی پاندمی کرونا ارکان قدرت آمریکا یعنی ثروت و قدرت این کشور،دموکراسی دیرپای ایالات متحده و  توانایی اجماع سازی این کشور در سطح جهانی در محاق تردید فرو رفته اند. افول رهبری جهانی آمریکا ناشی از بی مهارتی و عدم شایستگی این کشور در مواجهه با پاندمی کرونا اذهان مردم سراسر جهان را به خود معطوف خواهد ساخت. پاتریک کاکبرن کارشناس روابط بین الملل می گوید آمریکا در لحظه چرنوبیل یعنی در محاق رفتن جایگاه جهانی این کشور قرار گرفته است که به افول شوروی پس از حادثه انفجار نیروگاه چرنوبیل اشاره دارد.

در مقابل نقش منفعل آمریکا، همچنان که کیشور محبوبانی دیپلمات سابق سنگاپور اذعان دارد مهمترین ویژگی جهان پساکرونا عبور از جهانی شدن آمریکایی به جهانی شدن با مرکزیت چین خواهد بود .این امر روندهای بنیادین اقتصادی جهان را مخدوش نخواهد ساخت.چین به دلیل تجربه ناگوار گذشته در انزوا از بقیه جهان در فاصله سالهای 1842 تا 1949 که منجر به تحقیر و خواری این کشور در میان سایر همسایگان و قدرت های جهانی شد تمایلی به کناره گیری از روندهای جهانی ندارد زیرا این کشور رشد و توسعه خود در دهه های اخیر را به همین تعامل جهانی که باز شدن درهای تکنولوژی و بازارهای جهانی را به روی این کشور به همراه داشته است مدیون است. برخلاف اجماع واشنگتن اجماع پکن با صرفنظر از نوع رژیم های سیاسی حاکم بر کشورها امکان همکاری با آنها را در حوزه های اقتصادی مورد تاکید قرا می دهد و اقتدارگرا یا دموکراتیک بودن نوع رژیم ها را در این امر دخیل نمی داند. نظم جهانی فعلی نظمی غرب محور و در غیاب سایر قدرت های جهانی نظیر چین بود اما نظم آینده لاجرم باید ارزش های غیر غربی را به رسمیت بشناسد زیرا توزیع قدرت جهانی برخلاف گذشته سهم عمده ای را به قدرت های غیر غربی خصوصا در شرق آسیا مانند چین داده است. چین علاوه بر مبارزه به ظاهر موفق با پاندمی کرونا در داخل کشور خود، با گسیل سیل کمک های بهداشتی خود بر مبنای اقتصاد نیرومندش در صدد تبدیل شدن به بدیل آمریکا در رهبری جهانی است.

 اخیرا شی جی پینگ رییس جمهور چین از جاده ابریشم بهداشتی سخن به میان آورده است که حاکی از عزم این کشور برای بهره گیری از این بحران بهداشت جهانی در راستای تحکیم سیطره جهانی خود است که با نگرانی غربی ها همراه شده است و از آن بیم دارند که نظم آینده با محوریت چین و بدون سهمی بایسته برای رقبای غربی چین طرح ریزی شود.

منبع: روزنامه اعتماد