محمد عطریانفر، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی ایران

مرحوم سیدمحمود دعایی از نوادر شخصیت‌ها و چهره‌های برجسته با تاریخ زندگی سراسر مبارزه، مجاهدت، خدمت، صداقت و سختکوشی بود که نام او در عرصه مبارزات امام خمینی (ره) در عصر نهضت در اوج بود، مبارزانی که در صحنه جهاد ملی و مذهبی دستی بر آتش داشتند و همراه مردم در عرصه انقلاب علیه رژیم سلطنت تلاش می‌‎کردند، نام مرحوم دعایی را در ذهن و خاطره خود با صمیمیت و منزلت و بزرگی همیشه بزرگ و ارجمند داشته‌اند. مرحوم دعایی از دوران جوانی در خط سیر مبارزه امام(ره) حضور کامل داشت و دوران طولانی از زندگی خود را در عصر غربت در نجف همراه امام بود. اگر پیرامونیان و حواریون امام(ره) از فضلا و طلاب محدودی را که تعدادشان از بیست نفر نیز تجاور نمی‌کرد، نام ببریم، مرحوم آقای دعایی در کنار محمد منتظری دو چهره برجسته و شاخص و زبانزد دوستان خود بودند. ویژگی این دو بزرگوار به این نکته برمی‌گشت که در روند انجام تکالیف و رسالت انقلابی خود سلحشور و شجاع بودند و برای هر ماموریتی در سخت‌ترین شرایط پیش‌قدم شده و آن ماموریت را به احسن وجه انجام می‌دادند. از جمله تجارب درخشان آقای دعایی در دوران تبعید امام(ره) به نجف، اداره رادیو نهضت روحانیت با مسئولیت و محوریت ایشان بود، مرحوم دعایی هر روز در پوشش کاملا ناشناس، از نجف به فاصله ۱۰۰ کیلومتر هر روز طی مسیر کرده و به بغداد می‌آمد و برنامه رادیو نهضت روحانیت را به بهترین وجه ممکن با شور و شوق انقلابی اداره می‌کرد. این رادیو در پیشبرد اهداف مبارزاتی امام(ره) نقش بسیار جدی داشت به طوری‌که تمامی علاقه‌مندان امام(ره) از مخاطبان همیشگی این رادیو بودند و در واقع به‌واسطه این فرایند کار رسانه‌ای خط ارتباط و پیوند اتصالی بین آنچه که در ایران می‌گذشت و آنچه که در پیرامون رهبری نهضت امام(ره) در نجف بود، برقرار می‌شد. مرد میدان و چهره شاخص و سخنگوی اصلی این رادیو هم شخص مرحوم دعایی بود. ایفای این نقش و ماموریت به گونه‌ای بود که وی این راه سخت را در گرمای تابستان طی می‌کرد و ماموریت خود را به بهترین وجه انجام می‌داد.
به حدی این مسئولیت و ماموریت در کمال اخلاص و صداقت و توانمندی و شجاعت طی می‌شد که حتی بخشی از اطرافیان امام(ره) نمی‌دانستند که این رادیو توسط چه کسی اداره می‌شود. در برخی دیگر از ماموریت‌هایی که امام(ره) به دنبال انسان مخلص، صادق، رازدار و امین بود باز این مرحوم دعایی بود که پیش‌قدم بود و انتخاب می‌شد و مورد تکیه خاص حضرت امام(ره) بود. مرحوم آقای دعایی ویژگی‌های خاصی داشت، شاید کمتر کسی بداند که ایشان تمام دوران مبارزه خود را در کمال فقر و با مشکلات مالی بسیار طی می‌کرد و سامان زندگی خود را فدا و وقف مبارزه کرده بود. مرحوم دعایی مادر سالخورده‌ای داشت که از ایشان مراقبت و نگهداری می‌کرد و تا زمانی که این مادر در قید حیات بود، مرحوم دعایی ازدواج نکرد و زندگی خود را وقف صیانت و حفاظت از مادر کرد. بین آقای دعایی و حضرت امام(ره) به اندازه‌ای تعلق خاطر برقرار بود که برای درک آن کافی است اشاره کنم که امام(ره) در نماز میت مادر آقای دعایی مشارکت کردند. همین مساله دلیلی بر علاقه حضرت امام(ره) به آقای دعایی بود که به عنوان یک مرجع نامی و بزرگ نشان دادند که نگاه‌شان به مرحوم آقای دعایی نگاهی ویژه بوده که مادر ایشان را در این سطح مورد تکریم و احترام قرار می‌دهد. مرحوم آقای دعایی در مقطع رفتن امام(ره) به فرانسه همراه ایشان بود و بخش بزرگی از ماموریت‌های آن بازه زمانی را دنبال می‌کرد. تصویر ایشان در بسیاری از نشست‌های پاریس در کنار و جزء همراهان امام دیده می‌شود والحق تکیه‌گاه مهمی بود. مرحوم حاج احمد آقای خمینی که فرزند و تکیه‌گاه اصلی امام(ره) تلقی می‌شد نیز برای پیشبرد اهداف امام به مرحوم دعایی عنایت ویژه داشت. آقای دعایی در پرواز معروف انقلاب، به همراه امام(ره) به ایران آمد و بلافاصله یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های امنیتی، سیاسی و دیپلماتیک را به عنوان سفیر ایران در عراق عهده‌دار شد. دلیل این انتخاب امام(ره) این بود که ایشان از حکومت بعثی عراق و شخص صدام حسین شناخت کافی داشتند و می‌دانستند این حاکمان تحمیلی بر سرزمین عراق و بین‌النهرین چهره‌های ناموجهی هستند که ممکن است مصیبت‌هایی درست کنند، در نتیجه مطمئن‌ترین فرد نزدیک به خود را به عنوان سفیر به عراق اعزام کردند.
مرحوم دعایی اگرچه کوتاه‌مدت در عراق حضور داشتند اما نقش مهمی در تبیین آینده ایران با عراق ایفا کردند به خصوص که آقای دعایی می‌دانست دولت عراق و مشخصا بعد از حسن‌البکر، شخص صدام که با کودتا به قدرت رسیده چه روحیاتی دارد و به همین دلیل او توانست مسئولان ایران را نسبت به واقعیت مناسبات فیمابین آن روزگار هوشیار کند و نشان داد که حاکمیت عراق در تدارک حمله به ایران است و همین هوشیاری برای مسئولان ایرانی دستاورد اطلاعاتی خوبی داشت.
در حوزه رسانه نیز آقای دعایی جایگاه مهم و بسیار رفیعی داشت. ابتدای انقلاب سه جریان رسانه‌ای نقش کلیدی داشتند که رابطه وسیع و پیوند اعتمادآمیزی بین مردم و رهبری انقلاب برقرار می‌کردند. این سه‌گانه رسانه‌ای، صداوسیما، روزنامه کیهان و روزنامه اطلاعات بود. تاکید بر این سه جریان به این خاطر بود که دو رونامه اطلاعات و کیهان باید به‌واسطه نمایندگان مستقیمی از جانب حضرت امام(ره) مدیریت می‌شد. صداوسیما یکی از مولفه‌های قدرت و حاکمیت بود که افرادی در آن مستقر می‌شدند که باید مورد اعتماد می‌بودند. در آن زمان مردم تمامی ارتباط اعتمادآمیز خود با نظام را از طریق این سه رسانه برقرار می‌کردند و رهبری و مسئولان پایین‌تر از امام(ره) هم پیام‌های خود را از این سه رسانه به جامعه اسلامی و کشورهای منطقه و قدرت‌های جهانی انتقال می‌دادند.
در این شرایط مرحوم آقای دعایی به عنوان فرد مورد وثوق امام(ره) به عنوان مسئول موسسه اطلاعات انتخاب شد. این مسئولیت بسیار مهم بود و در آن زمان نیز در جامعه بازتاب زیادی داشت. روزنامه اطلاعات در آن مقطع نخستین رسانه‌ای بود که در پیوند تام و تمام با حضرت امام(ره) قرار می‌گرفت. در آن مقطع تاریخی نه صداوسیما و نه کیهان انتقال‌دهندگان راستین پیام‌های امام(ره) نبودند. صداوسیما در آن زمان در اختیار مرحوم بنی‌صدر بود و او با مرزبندی‌هایی که داشت منشا اختلاف بود به شکلی که انتظار پیشوایان نهضت و شخص امام(ره) از صداوسیما را برآورد نمی‌کرد و پیام‌های انقلاب به‌درستی از این رسانه به جامعه منتقل نمی‌شد. کیهان هم در آن مقطع خارج از اراده مدیریتی حضرت امام(ره) بود و مرحوم آقای دکتر یزدی در آنجا مسئولیت داشت و اعتماد کاملی به آن مجموعه‌ها نبود. انتخاب آقای دعایی در این شرایط گامی تعیین‌کننده بود و انقلابیونی که به امام(ره) اعتقاد داشتند پیام‌های خود را از طریق رسانه روزنامه اطلاعات به جامعه منتقل می‌کردند.
از این جهت وضعیت گذشته روزنامه اطلاعات و نقش آقای دعایی در آن ایام را نباید با شرایط امروز روزنامه‌نگاری مقایسه کرد چراکه ویژگی منحصربه‌فرد آقای دعایی و جایگاه تاثیرگذار اطلاعات وی را در جایگاه رفیعی قرار می‌داد. وضعیت تیراژ کیهان و اطلاعات در آن زمان به‌حدی بود که بخش وسیعی از جمعیت شهری را تحت پوشش قرار می‌داد. من به اعتبار این که در مقطع دوساله‌ای در روزنامه کیهان بودم و با دوستان در اطلاعات نیز ارتباط داشتم تاکید می‌کنم ظرفیت شمارگان و تیراژ اطلاعات و کیهان در مجموع حدود یک میلیون بود. این عدد بسیار بزرگ بود به خصوص که جامعه ایران آن زمان ۳۵میلیون نفر جمعیت داشت که حداکثر ۱۰ میلیون آن جامعه شهری، شامل دو میلیون واحد خانواده بود. بنابراین روزنامه کیهان و اطلاعات مجموعا بالغ بر ۵۰ درصد جامعه شهری را پوشش می‌دادند و اگر ضریب دو گروه مخاطب دربرابر یک روزنامه را ملاک قراردهیم -به این معنی که یک روزنامه را دو خانواده یا بیش از دو خانواده مطالعه کنند- علی‌القاعده بخش بزرگی از جامعه ایران تحت تاثیر اطلاع‌رسانی اطلاعات و کیهان قرار می‌گرفت. از این منظر نقش مرحوم دعایی در فرآیند تاریخی ده سال نخست انقلاب کلیدی بود و ایشان را در طراز مسئولان ارشد نظام قرار می‌داد؛ شخصیت برجسته و مورد اعتماد امام(ره) که پیام‌های اصلی انقلاب و مطالبه دوجانبه مردم و حاکمیت از طریق ایشان منتقل می‌شد.
مدیریت مرحوم دعایی در روزنامه اطلاعات نیز مایه تقدیر و سپاس و بزرگداشت است. غیرقابل انکار است که روزنامه‌نگاری در ایران با مشقت‌های بسیاری مواجه است و واقعیت این است که همین که آقای دعایی توانست روزنامه اطلاعات را در موقعیتی ممتاز نگه دارد که قاطبه نخبگان ایرانی در همه لایه‌ها حرمت اطلاعات را به حرمت آقای دعایی می‌شناختند، برای آن اعتبار و دستاورد بزرگی بود. این جایگاه درست در مقابل و برخلاف روزنامه کیهان در دوران مدیریت آقای شریعتمداری است که آسیب جدی دید و نماینده طبقه فکری معدود افراد و خط رادیکال در ایران شد در حالی که روزنامه اطلاعات فراگیر بود و تا امروز نیز هست. مرحوم دعایی در موسسه اطلاعات ظرفیت‌های خوبی را در اختیار دلسوزان کشور که تعلق خاطر به انقلاب و امام (ره) و رهبری داشتند و چه بسا گفتمانی متفاوت با جریان سیاسی حاکم داشتند قرار می‌داد که این خود دلالت بر وجود عدالت رسانه‌ای و مظلوم‌گرایی مرحوم آقای دعایی داشت که زمینه را فراهم می‌کرد تا دیگران از این بستر رسانه‌ای استفاده کنند.
به عنوان کسی که خود دوران طولانی در این حوزه حضور داشتم ایشان را به بزرگی یاد کرده و ایشان را طلایه‌دار و پیشکسوت در این عرصه می‌دانم و باور داشته و احترام می‌گذارم. از جنبه‌های کلی و ماموریت‌های حوزه رسانه اگر عبور کنیم ویژگی دیگر ایشان موضوع جایگاه نمایندگی در مجلس بود. یکی از مختصات مرحوم دعایی 6 دوره یعنی 24 سال نمایندگی مردم تهران در مجلس بود. مرحوم دعایی اگرچه نماینده‌ای کم‌حرف بود اما شخصیتی مهم و نام‌آور در مجلس و در لیست نمایندگان تهران تلقی می‌شد. ایشان در مناسبت‌ها و مسئولیت‌های مهمی که پارلمان باید تکلیفی را مشخص می‌کرد یا در برابر حادثه‌ای سیاسی موضع می‌گرفت، پیش‌قدم و مورد اعتماد نمایندگان بود و مورد مشورت قرار می‌گرفت. با این وجود، در بسیاری از مقاطع فرصت سخنوری خود را به دیگران واگذار می‌کرد در حالی که خطیب بزرگی بود و در خطابه و بهره‌گیری از واژگانی که در کلام خود به کار می‌برد با صدای سحرانگیزش بسیاری را جذب می‌کرد و در حین سخن بسیاری در جای خود میخکوب می‌شدند و تحت تاثیر انتقال پیام او قرار می‌گرفتند.
در سال‌هایی، در حق آقای دعایی کم‌لطفی شد. علی‌رغم این‌که ایشان هرگز تعلق خاطری به خطوط سیاسی جاری کشور نداشت و به عنوان پیرو راه امام (ره) و فدایی ایشان شناخته می‌شد و دیدگاه‌های سیاسی منطبق بر اندیشه امام داشت، از ناحیه جامعه روحانیت مبارز تهران که خود از موسسان آن بود، مورد کم‌لطفی قرار گرفت و از تاریخی به بعد از لیست انتخاباتی این مجموعه حذف شد. وی همواره در قبال ظلم‌های مختلفی که در حق ایشان می‌شد سکوت و داوری و حق خود را به خدا واگذار می‌کرد. ریشه این رفتارها به اخلاق مردمی و معنویت ایشان بر می‌گشت و این یکی از نقاط بارز مثبت شخصیت ایشان بود.
از جمله ویژگی‌های دیگر ایشان بر اساس تجربه زندگی خارج از کشور حضور در محافل جهانی بود که وی را تبدیل به عنصری مدافع و سپر بلا کرده بود وا ز شخصیت‌های برجسته نظام صیانت می‌کرد؛ تا جایی که مطلع هستم آیت‌الله خامنه‌ای در سفری به یکی از بلاد غرب که آقای دعایی نیز همراه ایشان بود، جریان نفاق و معارض جمهوری اسلامی برای بر هم زدن جلسه در آن محل حضور پیدا کردند و شعارهای نا‌مربوطی می‌دادند. به خاطر دارم در آن مقطع آقای دعایی چنان دفاعی از جمهوری اسلامی و شخصیت طراز اول کشور کرد و با قیام و فریاد خود جلسه را کنترل و عناصر مزاحم را از صحنه خارج کرد که بازتاب بی‌نظیری داشت. تصویر تاریخی مقابله آقای دعایی به گستردگی پخش شد و فریاد ایشان و دستی که دراز کرده، در مطبوعات غرب چاپ شد و سر و صدای زیادی به پا کرد. تا جایی که اطلاع دارم زمانی مرحوم امام(ره) به رئیس‌جمهور وقت آقای خامنه‌ای توصیه کردند که هر زمان به سفر خارج از کشور می‌روید از حضور آقای دعایی برای دفاع احتمالی بهره ببرید. این ویژگی را کمتر کسی مورد توجه قرار داده است.
مرحوم آقای دعایی در صفات فردی دارای اخلاق حسنه و تواضعی بی‌مانند و روح درویشی و مشی فقیرانه‌ای بود. حسن خلق ایشان و روح سازگاری و مماشات با دوستان و اخلاص و تدبیر آن مردبزرگ از نخستین ساعات درگذشت ایشان زبانزد همه چهره‌های سیاسی است و دوستان زیادی از محاسن شخصی او، پیام‌های زیادی را منتقل کرده‌اند. در پیام رهبری نیز به نکاتی از ویژگی‌های اخلاقی ایشان اشاره شده است که قابل توجه می‌باشد. کمتر کسی را سراغ داریم که 42 سال در طول عمر جمهوری اسلامی جزو افراد شاخص بوده و نسبت وی این اندازه عاطفه از جانب سلایق مختلف سیاسی وجود داشته باشد. به‌شکلی که همه از موضع مثبت به وی نگاه می‌کنند.
از جمله اقدامات شرافتمندانه مرحوم دعایی رویکردی بود که نسبت به تکریم اندیشمندان و متفکران و هنرمندان و صاحب‌نظرانی که به هر دلیلی گوشه‌نشین شده بودند، اقدام شایسته می‌کرد و آنها را که در عزلت و کم‌لطفی قرار گرفته بودند، مورد توجه قرار می‌داد و در ارتباط با انتقال پیام‌شان به جامعه به آن‌ها سرویس مناسبی می‌داد و آن‌ها را در جهت همراهی با نظام حفظ می‌کرد و آنها را چه در زمان حیات و چه زمانی که به رحمت خدا می‌رفتند مورد عنایت و تفقد قرار می‌داد، چه بسا بر پیکرشان حاضر می‌شد و نماز می‌گذارد.
خداوند ایشان را در رحمت واسعه خویش مستغرق گرداند و پاداش این همه خدمت صادقانه و بی‌منت او را به بهترین وجه ادا فرماید. تصور می‌کنم یکی از تکالیفی که بر دوش دوستان ایشان - چه پارلمانی و رسانه‌ای چه سیاسی و اجتماعی- وجود دارد، تهیه کتابی از این ویژگی‌ها و مجموعه دستاوردهای سیاسی، معرفتی، اخلاقی، انسانی و مردمی او است که باید به صورتی ممتاز و پایدار تولید و منتشرشود. از جمله نکاتی که می‌توان اشاره کرد این است که آن مرحوم موسسه و بنگاه اطلاعات را به گونه‌ای اداره کرده و این نهاد فرهنگی را به جایگاهی در مجموعه رسانه‌ای رساند که فقط روزنامه چاپ نمی‌کرد بلکه کتاب و مجلاتی که از این بنگاه منتشر می‌شد جزء دستاوردهای فرهنگی نظام است که باید مورد توجه قرار گیرد.

منبع: روزنامه سازندگی