احمد نقیب زاده، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی ایران

در تضاد بین سنت اشرافی خانوادگی و دموکراسی بورژوایی در آمریکا از یک سو و دو شیوۀ مطالعه یکی به سبک مونتسکیو و دیگری اندیشه‌‏های خود او مبتنی بر برقراری تعادلی بین ضرورت آزادی‏های فردی و همبستگی اجتماعی از سوی دیگر، طوفانی درگرفت که حاصل آن نکات موشکافانه‌‏ای است که سطور «دموکراسی در آمریکا» را رقم می‌‏زند. دریافت‌‏ها و الهامات شخصی او که در لابه‌لای خطوط کتاب خودنمایی می‌‏کند و گاه به پیش‌بینی‌‏های پیامبرگونه ختم می‌‏شود، مانند اینکه آینده دنیا در دستان آمریکا و روسیه خواهد بود، ویژگی خاصی به اثر او می‏‌بخشد تا امروز تازگی خود را از دست ندهد. همین ویژگی بود که داوری‌‏های شگفتی را برانگیخت. ویلهلم دیلتای او را تاریخدانی فیلسوف نامید و کارل مانهایم او را پیشگام جامعه‌شناسی شناخت معرفی کرد و ریمون آرون از او به‌عنوان پایه‌گذار جامعه‌شناسی تاریخی یاد کرد. عده‌‏ای نیز نامحتمل نمی‌‏دانند که ماکس وبر «الگوی آرمانی» یا تیپ ایده‌آل خود را از وام گرفته باشد. و بالاخره روش تطبیقی که بعدها به‌وسیله دورکیم مهمترین وسیله برای شناخت ماهوی در علوم انسانی معرفی شد که جای آزمایشگاه را در علوم طبیعی می‌‏گیرد، اساس مطالعات توکویل را تشکیل می‏‌دهد. او از آغاز ورودش به آمریکا تمام مشاهدات خود را با آنچه در فرانسه دیده بود مقایسه می‌‏کند. شاید مهمترین تفاوتی را که حس کرده باشد، تعارض بین اشرافیت و دموکراسی است. او بیش از صد بار به این تعارض اشاره کرده و به درستی دریافته است که نبود اشرافیت در آمریکا مهمترین عامل در تفاوت بین تاریخ این دو کشور یا به عبارت بهتر بین تاریخ این دو قاره است. اینک که سخن از تاریخ به میان آمد، به نظر صائب او درباره تاریخ نیز اشاره کنیم که برخلاف جریان غالب زمانه که مبتنی بر دترمینیسم یا جزمیت تاریخی بود، او تاریخ را از پیش نوشته‌شده تلقی نمی‏‌کرد. دترمینیسم تاریخی فرزند عصر روشنگری و اندیشه‏‌ای بود که آنقدر قوی ریشه دوانیده بود که از مارکس چپ‌گرا تا دورکیم راستگرا را به خود مقید ساخته بود. طبعا در این اندیشه مسئولیت انسان نفی شده و مسیر تاریخ به دست نیروهای غیرانسانی سپرده می‌‏شود. اما توکویل همراه با پیروان مکتب آلمانی برلین یا هامبولت تاریخ را محصول برنامه‏‌ها و استراتژی‏‌های آگاهانه بشر در برابر حوادث می‏‌دانست. بی‏شک همیشه حوادث و عواملی وجود دارند که از ارادۀ انسان خارجند ولی انسان هم در تصمیم‌گیری قدرتمند و آزاد است. بعضی‏‌ها این برداشت او از تاریخ را تحت تأثیر جان استوارت میل تفسیر کرده‏‌اند هرچند که اثر برجسته میل «رساله‌‏ای در باب آزادی» چند سال پس از این انتشار یافت. یقیناً در میانه حرکت‏‌های لیبرالی که راقم آن زمان بود، توکویل نیز بی‌‏نصیب نمانده و از آن اثر پذیرفته است، هرچند که او خود را «لیبرالی از نوعی جدید» توصیف می‏‌کرد. جالب آنکه در عین طرفداری از آزادی، فردگرایی و برابری، به‌خوبی از آثار منفی آن نیز آگاه بود. او دینامیسم یک جامعۀ طبقاتی را در کشور خود دیده بود و می‏‌دانست برابری کامل ممکن است به بی‏‌تفاوتی و بی‏‌انگیزگی منجر شود یا آزادی‌‏های زیاد ممکن است نظم همگانی را مختل کند؛ اما ظاهرا به‌رغم ناباوری به دترمینیسم تاریخی، مسیر تاریخ را در جهت برابری انسان‌ها و نابودی اشرافیت می‌‏دید.

آنچه در آمریکا دید و به عنوان عوامل توسعه این کشور برشمرد، در همان حال که از مونتسکیو الهام می‏‌گرفت، بعدها الهام‌بخش اندیشمندان دیگر قرار گرفت. از میان این عوامل به جغرافیای آمریکا نظر دوخت که گسترۀ پربرکت آن منبعی تمام‌نشدنی از ذخایر و نعمت‌‏ها را در اختیار مهاجرانی قرار می‌‏داد که از انگلستان و سایر نقاط به این سرزمین سرازیر می‏‌شدند. نبود قدرت‏‌های رقیب در همسایگی آمریکا و احاطۀ آن به‌وسیله آب که آن را از تعرض خارجی‏‌ها تا حدی مصون نگه می‌‏داشت و سبب می‏‌شد تا آمریکایی‌ها منابع خود را به جای هزینه در امور دفاعی به کار توسعه و پیشرفت بگیرند و این هم به نوبۀ خود در اخذ مالیات کمتر و تعرض کمتر حکومت به مردم مؤثر می‏‌افتاد، دقیقا همان نکته‌‏ای است که مونتسکیو در کتاب‏‌های 14 تا 17 «روح‌القوانین» به تشریح آن پرداخته و چنین شرایطی را برای دموکراسی مفید توصیف کرده است. این نکات بعدها الهام‌بخش هانا آرنت قرار گرفت تا در مقایسه انقلاب فرانسه و انقلاب استقلال آمریکا بگوید انقلاب از سر رفاه نظر انسان‏‌ها را به آینده معطوف داشته و از کوته‌نظری و کینه‌ورزی مصون می‏‌دارد، در‏حالی‏که انقلاب از روی فقر و خشم مانند انقلاب کبیر فرانسه انسان‏‌ها را به سوی انتقام و کینه‌ورزی سوق می‏دهد. نکته دیگر که در اثر توکویل بدان توجه شده و بعدها الهام‌بخش ماکس وبر در تقریر کتاب «اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری» قرار گرفت، نقش اخلاق پیوریتن‏‌ها در پرورش فرزندان و تأثیر آن در دموکراسی و آزادی است. پیوریتن‏‌های انگلیسی که اولین جمعیت آمریکا را تشکیل می‏‌دادند، تحت تأثیر اخلاق پوریتانیسم به بچه‏‌ها احترام گذاشته و آنها را هبۀ الهی تلقی می‌‏کردند و نظر آنها را در مسائل زندگی جویا می‏‌شدند و به این ترتیب جوانه‌‏های دموکراسی نه در نهادهای اجتماعی یا قوانین که در خانه‌‏ها شکوفا می‌‏شد و این خود بر قوام دموکراسی در آمریکا مؤثر می‌‏افتاد.

در حالی که اروپایی‌ها فرزندان خود را تنبیه بدنی کرده و هیچ نقشی برای آنها قائل نبودند. توجه توکویل به این نکته مهم که پایه‌‏های یک فرهنگ را اولین گروه‌هایی پی‌ریزی می‏‌کنند که تاریخ یک جامعه را پایه‌گذاری کرده‌اند، بعدها در نظریه‌‏های جامعه‌شناسانی مانند رکان بازتاب یافت. رکان بر این باور است حوادثی که در آغاز شکل‌گیری یک دولت اتفاق می‌افتد، داغ خود را برای همیشه بر پیشانی آن دولت باقی می‏‌گذارد. برای مثال اگر لویی چهاردهم را پایه‌گذار دولت فرانسه در عصر جدید بدانیم، بسیاری از ویژگی‏‌هایی که این دولت در عصر او پیدا کرد، هنوز در تارک دولت امروز فرانسه قابل رؤیت است؛ از جمله دولت‌گرایی و مصلحت دولت...

نکته دیگری که نظر توکویل را به خود جلب کرد، سازمان سیاسی و اجتماعی آمریکا بود در قالب فدرالیسم که از یک طرف بر تمرکز سیاسی استوار است و از طرف دیگر بر تمرکززدایی اداری. اولی امکان همسویی همه ایالات را فراهم می‌‏سازد و دومی امکان درگیر شدن شهروندان در امور همگانی را. در این میان قوه قضایی هم برخلاف معمول، انعطاف‌پذیر و مرتبط با مسائل سیاسی طراحی شده است. جالب آنکه هم سازمان سیاسی و هم دستگاه قضایی به گونه‌‏ای سیستماتیک با آداب و رسوم مردم آمریکا گره خورده‏‌اند. این آداب و رسوم هم از دو پایه تشکیل شده‏‌اند که یکی لیبرالیسم و آزادی‌‏های فردی است و دیگری مذهب پروتستان. این وضعیت در مقایسه با فرانسه که گرایش شدیدی به تمرکز قدرت داشته و بعداز انقلاب هم آن را حفظ کرده است و نقش مخربی که اشرافیت فرانسه در تحولات ایفا کرده است، دو دنیای متفاوت را به وجود آورده است. ضدیت با مذهب در انقلاب فرانسه همراه با درخودفرورفتگی اشرافیت و فاصله گرفتن آن‌ها از بورژوازی (برخلاف انگلستان که اشراف با بورژوازی پیوند برقرار کردند) راه همواری فراروی دموکراسی قرار نداد. به‌ویژه آنکه تمرکز سیاسی پیش از انقلاب و فروپاشی اجتماعی همچنان ادامه یافت. طبعا این آشفتگی راه را بر بازگشت افراد مقتدر مانند ناپلئون سوم هموار می‌‏ساخت. کتاب «انقلاب و رژیم پیش از آن» بیش از «دموکراسی در آمریکا» مورد توجه مردم فرانسه قرار گرفت و انگیزه‌‏ای شد تا مورخانی مانند هیپولیت تن، فرانسوا فوره و هانری لوفور کار او را دنبال کنند اما در جامعه‌شناسی به دلیل سیطرۀ پوزیتیویسم دورکیمی، تا سال‏‌های پس از جنگ جهانی دوم و گشایش جامعه‌شناسی فرانسه روی سنت آلمانی و وبری، کار توکویل مورد توجه چندانی قرار نگرفت. وقتی ریمون آرون ماکس وبر را به فرانسوی‌‏ها معرفی کرد، خود او و کسانی که در این خط قرار گرفتند، به بازخوانی آثار توکویل پرداختند و مشخص کردند که بعد جامعه‌شناختی آثار او از بعد تاریخی آن قوی‌تر است. اینکه اثری صدوپنجاه سال پس از انتشارش همچنان مورد توجه دانشمندان علوم انسانی باشد حکایت از اصالت و صلابت آن اثر دارد.

منبع: روزنامه سازندگی