احمد نقیب‌زاده، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی ایران

با نزدیک‌تر شدن به زمان پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران در 27 مهر سال جاری تلاش امریکا برای تمدید این تحریم‌ها افزایش یافته است. این تلاش‌ها بیش از همه توسط وزیر امور خارجه ایالت متحده، مایک پمپئو پیگیری می‌شود. برخلاف ادعاهای جدید ترامپ مبنی بر اینکه در صورتی پیروزی با ایران توافق می‌کند اما به روشنی تحت فشار گذاشتن ایران و تداوم وضعیت تحریمی ایران به اندازه‌ای برای دولت ترامپ اهمیت دارد که او دست به برکناری برایان هوک از مهره‌های کلیدی کاخ سفید زد. در حال حاضر امریکا در تدارک یک قطعنامه علیه ایران در این رابطه است. فارغ از موفقیت یا عدم موفقیت کاخ سفید در تمدید این تحریم‌ها -با توجه به این‌که چین و روسیه اعلام کرده‌اند در صورت طرح چنین قطعنامه‌ای در شورای امنیت آن را وتو می‌کنند- مسئله خاصیت و کارایی اتمام این تحریم‌ها برای ایران جای بررسی دارد و چند نکته در این مورد قابل بررسی است:

قطعنامه بی‌اثر

امریکا تصمیم دارد قطعنامه‌ای برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران را در شورای امنیت مطرح کند. چین و روسیه اعلام کرده‌اند این قطعنامه را وتو می‌کنند؛ اما آیا دو عضو کافی است؟ مشخصا چین و روسیه به تنهایی نمی‌توانند این قطعنامه را وتو کنند و سرنوشت آن به رفتار کشورهای اروپایی عضو شورای امنیت نیز بستگی دارد. بعید به نظر می‌رسد اروپا در ارتباط با این قطعنامه طرح شده توسط امریکا خلاف ایران اقدام کند. آلمان، فرانسه و انگلیس در سایه یک نگاه واقع‌بینانه و آشنایی بیشتر با مسائل حقوقی برجامی و نیز اشراف بر مناسبات و چارچوب‌های شورای امنیت حاضر نیستند با برخی از برنامه‌های سطحی و غیرقابل قبول امریکا همراهی کنند. در ارتباط با رفتار لندن تا اندازه‌ای ممکن است به سمت واشنگتن کشیده شود.

پایان ظاهری تحریم‌ها

بعد از انقضای این تحریم‌ها هر کشوری به راحتی می‌تواند مجوز انعقاد قرار داد تسلیحاتی با ایران را داشته باشد بدون اینکه قوانین را نقض کرده باشد. از نظر حقوقی زمان این تحریم‌ها پایان یافته است اما در عمل چطور؟ امریکا بارها پیش از این نشان داده است که اگر نتواند از نظر حقوقی عرصه را بر ایران تنگ کند، می‌تواند با تحت فشار قرار دادن شرکای ایران مانع از برقراری ارتباط شود. تجربه این مسئله در موضوع اینستکس و دیگر مبادالت مالی ذیل برجام بعد از خروج امریکا از برجام مشهود است. بنابراین به نظر می‌رسد حتی اگر امریکا نتواند در عمل مقابله روشنی با اتمام این تحریم‌ها داشته باشد -و یا نخواهد داشته باشد- در عمل کشورهای دیگر را در تنگنا می‌گذارد تا با ایران مبادله تسلیحاتی نداشته باشند. این کشورها حتی چین و روسیه نیز می‌بینند در صورتی که بخواهند معادالت تسلیحاتی با ایران داشته باشند در سطح گسترده‌تر منافع مهمتری را با امریکا از دست می‌دهند بنابراین تن به چنین معادله‌ای نمی‌دهند. نتیجه این می‌شود که تاریخ تحریم‌ها پایان یافته و ایران از این مسئله خوشحال است اما اثر عملی تحریم‌ها کماکان برای ایران پابرجا است.

تهدیدات ایران برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی

تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران برای نخستین‌بار سال ۲۰۰۷ مطرح شد و بند پنجم این قطعنامه می‌گوید که شورای امنیت تصمیم می‌گیرد که ایران نباید به تجهیز، فروش یا انتقال مستقیم و غیرمستقیم هر گونه سلاح یا مواد مرتبط با آن از سرزمین خویش یا توسط اتباع خود یا هواپیماها و کشتی‌های دارای پرچم این کشور مبادرت نماید و همه دولت‌ها از خرید اینگونه اقلام از ایران توسط اتباعشان یا هواپیماها و کشتی‌های دارای پرچم این کشورها ممنوعیت دارند. این رویه تا زمان تصویب برجام ادامه داشت و با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ قطعنامه‌های تحریمی پیشین علیه ایران از جمله این قطعنامه لغو شد یکی از مهمترین مباحث مطروحه در طول مذاکرات میان ایران و گروه موسوم به ۱+۵ موضوع تحریم‌های تسلیحاتی ایران بود که بر اساس قطعنامه‌های تحریمی علیه ایران وضع شده بود. بنابراین در تمام طول مدت زمان از آغاز به اجرای برجام و به‌رغم بدقولی و خروج امریکا از توافق هسته‌ای ایران مسئله تحریم‌های تسلیحاتی را مهم تلقی کرده و پایان آن را در طی اجرای برجام زمان‌گذاری کرده است. در پی همین مساله، رئیس دفتر محترم رئیس‌جمهوری اخیرا اعلام کرده بود که تحرکات اخیر مقامات امریکا برای تحمیل اراده خود به اعضای شورای امنیت، نه‌تنها ناقض ابتدایی‌ترین قواعد جامعه بین‌الملل که توهین به استقلال رای و اراده سیاسی آنها است. آقای واعظی در پیامی که رسانه‌ای شد قید کرده بودند که لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران، یکی از تعهدات مهم برجام است و برجام بدون آن ادامه نمی‌یابد. حفظ برجام نیز بعهده ۱+۴ است. بسیاری این صحبت را ادعای رسمی و تهدید جدی جمهوری اسلامی ایران در قبال تمدید تحریم‌های تسلیحاتی تلقی کردند. از طرف دیگر پیش از این ایران گفته بود که در اثر تمدید تحریم‌های تسلیحاتی از ان.پی. تی خارج می‌شود که خروج ایران از ان.پی.تی نیز به خودی خود پایان برجام تلقی می‌شود. خروج ایران از ان.پی.تی به‌طور عملی مرحله پایانی برجام خواهد بود. اگرچه ممکن است برخی با توجه به بدقولی‌های امریکا و اروپا در پروسه اجرای توافق هسته‌ای مدعی باشند که خروج ایران از برجام و اتمام این توافق از اهمیت زیادی برخوردار نیست اما باید با دیدی جامع‌تر به این مسئله نگاه کرد. واقعیت این است که در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به صورت شفاف و مستقیم درباره موضوع تحریم تسلیحاتی ایران سخن و تبصره‌ای نیامده، شورای امنیت برخی محدودیت‌های موجود در قطعنامه‌های پیشین- قطعنامه‌های پیش از تصویب برجام- را در قالب پیوست دوم قطعنامه ۲۲۳۱ درج کرده است. طبیعی است که با این دو تهدید ایران بهترین سناریو همان است که پیش از این گفته شد. نه چین و نه روسیه و نه اروپا مایل به چینش صحنه به صورتی که منجر به خروج ایران از برجام یا خروج ایران از ان.پ.تی نیستند در نتیجه آنها نیز امریکا را وادار می‌کنند تا برابر اتمام تحریم‌های تسلیحاتی سکوت کند. امریکا نیز خاصیت اجرایی این تحریم‌ها را مدنظر قرار داده و می‌دهد. بنابراین در نهایت این تحریم‌ها از نظر حقوقی پایان می‌یابد اما از نظر عملی شرایط تحریم ادامه می‌یابد و کشورها از فعالیت و مراودات اقتصادی و تسلیحاتی با ایران منع می‌شوند. این سناریو واشنگتن هم ابزار اقدام متقابل را از ایران می‌گیرد و هم امریکا را به خواسته خود که تداوم شرایط تحریمی علیه ایران در حوزه مبادلات و خرید و فروش تسلیحاتی است، می‌رساند. این نقطه‌ای است که ایران نیز در آن در بن‌بست قرار می‌گیرد. کما اینکه در مورد تحریم‌های دیگر نیز به‌رغم پایان یافتن اسمی و حقوقی، اثرگذاری تحریم‌ها کماکان پابرجا است.

تقابل امریکا با روسیه و چین بر سر ایران

امریکا به خوبی می‌داند که تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران سخت خواهد بود؛ زیرا اروپایی‌ها می‌خواهند به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ پایبند باشند، در حالی که مسکو و پکن علاقه دارند پس از اتمام تحریم‌ها سلاح به ایران بفروشند. در شرایطی که واشنگتن بخواهد بر سر موضوع تمدید رسمی تحریم‌ها پافشاری کند باید با پکن و مسکو بر سر این مسئله وارد تقابل شود حال آنکه می‌تواند بعد از اتمام زمان تحریم‌ها در عمل مانع از برقراری تبادلات اقتصادی و تسلیحاتی شود. اینکه بعد از آن چین و روسیه تا چه اندازه در زمین واشنگتن بازی کنند روشن نیست. این دو کشور پس از برداشته شدن تحریم تسلیحاتی، می‌توانند شرکای اصلی ایران در همکاری‌های نظامی و فنی شوند. مسکو چند ماه پیش تصریح کرد به محض پایان تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران در ماه اکتبر، قصد دارد فروش تسلیحات به ایران را از سربگیرد. بنابراین ایران دو بازیگر نزدیک به خود در این موضوع دارد که ممکن است زیر فشار امریکا نروند. با این وجود در مورد روسیه مسائلی از قبیل نگرانی از تاثیر مبادلات تسلیحاتی با ایران بر روابط ریاض و مسکو و فشارهای پنهان امریکا و اسرائیل برای ممانعت از این مبادلات محتمل است. اروپا همواره انفعال جدی‌تری مقابل امریکا در قبال ایران نشان داده است اما در مورد خرید تسلیحاتی ممکن است تا اندازه‌ای چین و روسیه رویه متفاوتی از امریکا در پیش گیرند. در حالت کلی اما برگ‌های تاریخ ممکن است به سود ایران ورق بخورد و به اتمام زمان‌های تحریم نزدیک شود اما در عمل کماکان امریکا تلاش می‌کند سلطه اقتصادی خود را همچنان حفظ کند و افزایش دهد.

منبع: روزنامه سازندگی