سیدمحمود علیزاده طباطبایی، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی ایران
قبل از کودتای 1299 و تشکیل ارتش نوین، عشایر ایران بار تأمین نیروهای مناسب برای عملیات جنگی را به دوش می‌کشیدند و از لحاظ تاریخی نقش بسیار مهمی را در حفظ حدود و ثغور کشور و برقراری امنیت در درون کشور را برعهده داشتند و مهم‌ترین عناصر رزمنده ارتش را تا سال 1305 تأمین می‌کردند. ارتش از عشایر به سه صورت استفاده می‌کرد:
اول: گروه‌های داوطلب عشایر که از قبایل گوناگون جذب ارتش می‌شدند و سواره نظام را تشکیل می‌دادند.
دوم: به روسای عشایر اجازه داده شده بود که گروه‌های مسلح تحت امر خود را برای تأمین امنیت مناطق خود تجهیز کنند و برای این گروه‌ها از طرف دولت مرکزی کمک مالی پرداخت می‌شد.
سوم: داوطلبانی که زمان جنگ جذب ارتش می‌شدند و بعد از پایان جنگ متفرق می‌شدند.
سیاست سربازگیری ارتش نوین برای خلع سلاح عشایر مبتنی بر نظامی بود که کدخدای هر روستا در مقابل دولت متعهد می‌شد تعدادی سرباز به حکومت تحویل دهد و تعداد سرباز هر روستا بر مبنای میزان املاک و آب و دارایی روستا محاسبه می‌شد و هزینه زندگی خانواده سرباز و هزینه اعزام سرباز برعهده مالک روستا بود ولی اعتبار تأمین غذا و لباس سرباز در بودجه ارتش پیش‌بینی می‌شد و هر منطقه براساس میزان زمین زیرکشت تعداد مشمولان خود را تعیین می‌کرد.
روش سربازگیری براساس مساحت زمین در عمل با مشکلاتی مواجه می‌شد و ادامه چنین روشی زمینه سوءاستفاده دست‌اندرکاران سربازگیری را فراهم کرده بود. و گروه‌های سربازگیری از مردم رشوه می‌گرفتند و نظام سربازگیری نظامی فاسد بود که بر مناطق کشاورزی تحمیل می‌شد و شهرها که مملو از جوانان بیکار بود و می‌توانست نیروی کار ماهر ارتش را تأمین کند فشاری را از این لحاظ تحملن می‌کرد.
رضاخان برنامه خلع سلاح عشایر را دنبال می‌کرد ولی بدون کمک عشایر قادر به حفظ امنیت داخلی و حدود و ثغور کشور نبود. ارتش داوطلبان عشایر را در واحدهای بزرگتری سازماندهی می‌کرد و تحت فرماندهی یک افسر از قبیله‌ای دیگر از آن‌ها استفاده می‌کرد، ولی این رویه استثناهایی هم داشت که مربوط به اسکادران‌های تیپ سوار نظام کرد و ارمنی لشگر مرکزی بود که تحت فرماندهی خودشان بودند و مورد اعتماد حکومت مرکزی.
یکی دیگر از روش‌های دوران رضاخان سازماندهی و جذب نیروهای قومی توسط افسران قبایل بود که به آن‌ها اجازه داده می‌شد از عشایر خود نیروهایی را گزینش کنند و یک واحد نظامی مستقل با هزینه دولت مرکزی تدارک ببینند به عنوان مثال در سال 1302 به کلنل سردار بهادر بختیاری اجازه داده شد تا از بختیاری‌ها یک واحد نظامی مقتدر تشکیل دهد.
بعد از خلع سلاح عشایر ارتش تلاش می‌کرد نیروهای موردنیاز خود را از بین نیروهای شکست خورده عشایر جذب کند این نیروها روحیه و انگیزه لازم را برای جبران گذشته خود دارند و جذب این نیروها به کاهش نارضایتی عشایر می‌انجامید به عنوان مثال بعد از شکست اسماعیل خان سیمینقو در سال 1301 و خلع سلاح ایل شاهسون در سال 1302 ارتش نیروهای سیمینقو و شاهسون را در لشگر شمال غرب کشور سازماندهی کرد که نیروهای سیمینقو و شاهسون هسته هنگ جدید سوار را تشکیل دادند.
رضاخان در سال 1303 رئیس قبیله شادلو «سردار بجنوردی» را تحت حمایت خود قرار داد و امنیت منطقه شمال کشور را برعهده وی گذاشت و هزینه‌های این نیروها را از محل مالیات منطقه تأمین می‌کرد.
در سال‌های 1304 و 1305 تکیه ارتش عمدتاً به نیروهای داوطلب عشایر بود و از نیروهای مسلح عشایر برای حفظ امنیت داخلی و مرزها استفاده می‌شد. به کردها اجازه داده شد برای حراست از مرزها مسلح باقی بمانند و وقتی که ارتش قادر به ارعاب سمینقو نبود به وی اجازه دادند که در آذربایجان به میل خود عمل کند ولی از مرزها نگهداری کند و یا در کرمانشاه به عشایر کلهر اجازه دادند که مسلح شوند و در برابر متجاوزین عراقی از مرزها دفاع کنند. ارتش برای سرکوب شورش‌های داخلی هم از نیروهای عشایر استفاده می‌کرد و وقتی توان خلع سلاح آن‌ها را نداشت با آن‌ها کنار می‌آمد.
در سال 1303 حکومت به این جمع‌بندی رسید که امنیت کشور را نمی‌توان با اتکاء به نیروهای عشایر حفظ کرد و به توصیه دُوَل خارجی که برای بیرون منابع ایران از امنیت لازم برخوردار نبودند طرح نظام وظیفه همگانی برای تقویت گردش ملی مطرح شد.
زمینداران و اصناف و علما که اجرای نظام وظیفه عمومی را موجب تضعیف قدرت خود می‌دانستند در مقابل نظام وظیفه همگانی مقاومت می‌کردند.
در سال 1302 وقتی مستوفی‌الممالک برنامه خود را به مجلس اعلام کرد و در این برنامه رضاخان به عنوان وزیر جنگ کابینه مستوفی‌الممالک لایحه سربازگیری اجباری را به کمیسیون دفاعی مجلس ارائه نمود، زمینداران علما و اصناف مانع تصویب لایحه سربازگیری شدند.
رضاخان برای تحمیل دیدگاه‌های خود به مجلس به وسیله دخالت ارتش در انتخابات مجلس پنجم توانست اکثریت مجلس را برای حمایت از نظام وظیفه اجباری در اختیار بگیرد و بالاخره شور اول لایحه نظام وظیفه اجباری در سال 1303 و شور دوم در 1304 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. در این لایحه امتیازی به علما داده شد و آن این بود که کلیه طلاب علوم دینی از انجام خدمت وظیفه عمومی معاف شدند. آیت‌الله نائینی و آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی و آیت‌الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم از حامیان رضاخان در مقابل غوغای جمهوری‌خواهی بودند و آیت‌الله مدرس در یک نطق طولانی در دفاع از لایحه نظام وظیفه اجباری مخالفت با لایحه نظام وظیفه را مخالفت با دین مبین اسلام قلمداد کرد ولی گروهی از نمایندگان ضدمذهبی در مخالفت با معافیت طلاب علوم دینی غوغا به پا کردند و اسماعیل‌خان قشقایی اعلام کرد در صورت تصویب این معافیت وی با خریدن چندین هزار توپ پارچه سفید و بستن به دور سر جوانان عشایر آنان را از خدمت نظام وظیفه معاف خواهد کرد. مشکل دیگر لایحه نظام وظیفه اجباری مخالفت مرحوم مدرس با حضور غیرمسلمانان در ارتش بود که با مخالفت ارباب کیخسرو نماینده زرتشتیان مواجه شد ولی به تصویب رسید. لایحه نظام وظیفه اجباری به ارتش ایران هویت ملی بخشید و هر خانواده ایرانی برای دفاع از میهن سهمی را به خود اختصاص داد. هدف از اجباری شدن خدمت سربازی تأمین نیازهای ارتش با کمترین هزینه و آموزش نظامی ابتدایی جوانان کشور بود.
با پیروزی انقلاب اسلامی زمانی که جمعیت کشور کمتر از چهل میلیون نفر بود، امام خمینی با طرح مسئله بسیج و ضرورت آموزش نظامی جوانان موضوع ارتش بیست میلیون نفری را اعلام کردند و خوشبختانه امروز با گسترش بسیج هدف آموزش عمومی تحقق پیدا کرده است. در زمان جنگ تحمیلی به خصوص سال‌های آخر جنگ نیروهای داوطلب بسیجی حتی در حدی نبود که نیازهای ابتدایی سپاه را تأمین کند به همین دلیل سپاه پاسداران نیز برای تأمین نیروهای خود از طریق جذب سرباز وظیفه اقدام کرد.
با توجه به این‌که ابزارها و تجهیزات نظامی پیچیدگی‌های امروزی را نداشتند سربازان وظیفه که عمدتاً افراد بی‌سواد یا کم‌سواد بودند با آموزش مقدماتی چند هفته‌ای با طرز بکارگیری سلاح آشنا شده و با مقررات انضباطی هم آشنا می‌شوند ولی مشکل عمده در سربازان وظیفه نداشتن روحیه و انگیزه کار بود، چون نیروهای مسلح به سرباز وظیفه به چشم نیرویی که اجباراً به خدمت فراخوانده شده نگاه می‌کردند و با فشار قوانین انضباطی از آن‌ها کار می‌کشیدند.
امروزه از طرفی عمده داوطلبین خدمت سربازی دارای تحصیلات دیپلم و بالاتر هستند و متوسط تحصیلات نیروهای وظیفه از متوسط تحصیلات کادرهای نیروهای مسلح بالاتر است. از طرفی افزایش جمعیت در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب موجب گردیده نیازهای نیروهای مسلح خیلی پایین‌تر از تعداد مشمولین خدمت وظیفه است و انگیزه‌ای هم برای اعزام به خدمت وجود ندارد در نتیجه میلیون‌ها جوان در طول سال‌های بعد از پیروزی انقلاب به انحاء مختلف از عزیمت به خدمت سربازی طفره رفته‌اند و نظام وظیفه هم ابزاری برای الزام آن‌ها به خدمت وظیفه ندارد. بالا رفتن سطح تحصیلات جوانان موجب گردیده که این نیروهای تحصیلکرده در صورتی که انگیزه‌ای برای خدمت سربازی داشته باشند با طی دوره‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت بتوانند نیازهای تخصصی نیروهای مسلح را تأمین کنند و با ورود نیروهای متخصص و با انگیزه تحولی در توان نظامی کشور ایجاد شود. تصمیم اخیر کمیسیون تلفیق برای برقراری حقوق برای نیروهای وظیفه این نیروها را برای خدمت سربازی تشویق کرده و انگیزه لازم را به آن‌ها می‌دهد. لازم است مجلس برای تأمین منابع مالی موردنیاز اجرای این طرح فکری اساسی بنماید راه‌حلی که به نظر می‌رسد بتواند نیاز مالی این طرح را نه در حداقل حقوق که در حد حقوق مکفی با توجه به تخصص سرباز تأمین کند برقرار مالیات امنیت ملی است کسانی که از امنیت بیشتری برخوردارند مالیات خاصی برای این امنیت بپردازند سازمان امور مالیاتی می‌تواند این مالیات را بر اموال و دارایی کسانی که خانه‌های بزرگ، خودروهای گران‌قیمت یا سایر اموال و دارایی‌های ارزشمند دارند که در سایه امنیت کشور از آن بهره‌مند می‌شوند برقرار کند. درآمد حاصل از آن هم در ردیف خاصی به تأمین نیازهای نیروهای وظیفه اختصاص پیدا کند. از طرفی میلیون‌ها جوان در طول دهه‌های گذشته از خدمت سربازی فراری بوده‌اند و این جوانان نیز به دلیل نامعلوم بودن وضعیت خدمتی از آرامش لازم برخوردار نیستند. مجلس می‌تواند سازوکاری تعریف کند که این جوان‌ها نیز با پرداخت مبلغی بتوانند از معافیت زمان صلح برخوردار گردند و درآمد حاصل از این اقدام نیز به نیروهای مسلح اختصاص یابد.
با برقراری حقوق مکفی و یا حداقل حقوق تعداد داوطلبان خدمت سربازی قطعاً بیش از نیاز نیروهای مسلح خواهد بود و چه‌بسا سربازان یکه خدمت دو ساله وظیفه را طی کرده‌اند و در صورت خروج از خدمت امکان اشتغالشان در جامعه وجود ندارد و با تجربه و دانش کافی هستند تمایل به ادامه خدمت خواهند داشت.
در صورت اجرای درست این طرح سربازی به شغل مقدسی تبدیل خواهد شد که هزاران نفر داوطلبانه در نوبت جذب نیروهای مسلح قرار گیرند. البته با توجه به رد کلیات لایحه بودجه در مجلس انتظار می رود دوباره این مسائل در لایحه جدید چه از طرف دولت و چه از جانب مجلس درج شود.
منبع: روزنامه سازندگی